عه‌دنان کۆچه‌ر-چالاک له‌بواری ناساندنی جینۆسایدی کورد-له‌نده‌ن
تا وه‌کو ئێستا رێکخراوه‌کانی مافی مرۆڤ،لێکۆڵه‌ره‌وان،سیاسییه‌کان،ئه‌کادمیيه‌کان،یاساناسه‌کان هه‌مووئه‌وانه‌ی تر که سه‌رقالی لێکۆڵینه‌وه‌و به دۆکۆمێنت کردنی تاوانی رژێمی به‌عسن گه‌لی کوردله ساڵانی هه‌شتادا و به تایبه‌ت هه‌ڵمه‌تی ئه‌نفال له ساڵی 1987 تا 1988 هه‌موویان هاوڕان که ئه‌و تاوانانه به پێی یاسانی نێوده‌وڵه‌تی تاوانی سڕینه‌وه‌ی ره‌گه‌زی و،تاوانی جه‌نگ،تاوان دژی مرۆڤایه‌تی و هه‌روه‌ها جینۆسایدن.
سڕینه‌وه‌ی ره‌گه‌زی-پاکتاوی ره‌گه‌زی
هه‌ر چه‌نده زاراوه‌ی تاوانی پاکتاوی ره‌گه‌زی له‌لایه‌ن سیاسییه‌کانه‌وه به‌کا دێت تا زیاتر له یاسا داڕێژه‌ران، به‌ڵام بۆ یه‌که‌م جارله نه‌ته‌وه یه‌گرتوه‌کان به‌کارهات له ساڵی 1992 له بڕیاری 771 له رۆژی 13-08-1992 تایبات با شه‌ڕه‌کانی گه‌لانی یۆگسلاف روویدا و به سه‌رپێچی کردنی له یاسای نێوده‌وڵه‌تی له قه‌ڵه‌م درا.
پێناسه‌یه‌کی دیاریکراو نی یه بۆ پاکتاوی ره‌گه‌زی له یاسانی نیو ده‌وڵه‌تیدا،به‌ڵام به پێی یاساکانی جنیف 1949 و دواتر پاشکۆکانی 1977 به‌م تاوانه ناسراوه‌و ،زۆر جار له‌گه‌ڵ تاوانه کانی تری وه‌کو تاوانی جه‌نگ و تاوانی دژی مرۆڤایه‌تی به‌کاردێت .
تاوانی پاکتاوی ره‌گه‌زی به شێوه‌یه‌کی به‌ر فراوان به‌وه ناسراوه که به‌هێز یا ترساندن ره‌گه‌زێکی دیاریکراو یان دینێکی دیاریکراو ئاواره بێ بۆ به‌ده‌ستهێنانی ئاسایش له شه‌ڕی ناوخۆ یان شه‌ڕی نێوده‌وڵه‌تی .
تاوانه‌کان به‌پێی یاسای نێوده‌وڵه‌تی.
جیا له تاوانی پاکتاوی ره‌گه‌زی،تاوانی تری وه‌کو جینۆساید،تاوانه‌کانی جه‌نگ،تاوانه‌کانی دژی مرۆڤایه‌تی به شێوه‌یه‌کی روون باس‌کراون،له سالی 2002 دا،دادگای تاوانی نێو ده‌وڵه‌تی له هه‌یگ،پێهینراو ئه‌م تاوا نه‌نانه زۆر پێناسه‌کراون له یاسا و ته‌شریحه‌کان دا. پرۆتۆکۆڵی رۆمای1988 پێشه‌نگی باش بوو بۆ ئه‌م دادگایه.
به1- تاوانه‌کانی جه‌نگ
به‌کورتی تاوانه‌کانی جه‌نگ له‌لایه‌ن دادگای نێو ده‌وڵه‌تی به شێوه پێناسه‌کراوه سه‌رپێچی کردن له رێکه‌وتننامه‌ی جنێف ئه‌ویش خۆی به‌کورتی به‌م شیوه ده‌دۆزێته‌وه کوشتنی به ئه‌نقه‌ست ،ئازاردانی خه‌ڵک ،بریندارکردنی خه‌ڵک کاوڵ کردن و خاپورکردنی ماڵی خه‌ڵک یاخود ئازاردانی زیندانیان و داگاکردنیان به شێوه‌کی نا حادیلانه
2-تاوانه‌کانی دژ به مرۆڤایه‌تی
دادگای نێده‌وڵه‌تی تاوانه‌کان پێناسه‌ی ئه‌م تاوانه‌ی کردووه له لیستێکدا .ئه‌ویش ناوی ،کاتێک تاوانه‌که ئه‌نجام ده‌درێت وه‌کو به‌شێک که تاوانی به‌رنامه رێژراو دژی خه‌ڵک سیڤیل (مه‌ده‌نی)و بوونی زانیاری ده‌رباره‌ی ئه‌م هێرشه.
لیسته‌که‌ش ئه‌مانه ده‌گرێته‌وه .کوشتن ،قه‌تل وعام ئاواره‌کردن ،ئازاردان،به‌زۆرخه‌ڵک راگوازین،زیندانی کردن،سه‌ندنه‌و ئازادی له خه‌ڵک ،پێشل کردنی یاسانێوده‌وڵه‌تی،دیارنه‌مانی که‌سێک ،ئازاردانی جه‌سته‌ی و ده‌روونی که‌سێک
3-جینۆساید
له رێکه‌وتننامه‌ی 1948 ی نه‌ته‌وه‌یه‌گرتوه‌کان دا ئه‌م تاوانه ناسراوه به‌تاوان به پێی یاسای نێوده‌وڵه‌تی تاوانه‌که ئه‌گه‌ر چی له‌کاتی شه‌ڕ یان ئاشتی دا رووبدات له رێکه‌وتنامه‌که ده‌ڵت
1-کوشتنی ژماره‌یه‌ک خه‌ڵک
2-ئازاردانی جه‌سته‌ی و ده‌روونی ژماره‌یه‌کی له گروپی خه‌ڵک
3-سه‌پاندنی مه‌رج بۆ که‌م کردنه‌وه‌ی رێژه‌ی له‌دایک بوون له ناوگروپیک دا
به زۆر گواستنه‌وه‌ی منداڵه‌کانی گروپیک بۆ گروپێکی تر
چه‌ندین شتی تر
له تاوانی ئه‌نفال زۆر به‌ی هه‌ره‌زۆری ئه‌م کاره‌ساتانه رویدا
ئه‌وی سه‌ره‌وه ته‌نها وه‌بیر هێنانه‌وه‌ێک بوو. ئه‌گه‌ر سه‌یری رووداوه‌کانی کوردستانش بکه‌ین ئه‌و تاوانانه خۆی له خودا له خانه‌ی جینۆساید ده‌دۆزیوه .هه‌روه‌ها ده‌تواندرێ سوود له بڕیاری دادگای باڵای تاوانه‌کانی عێراق بکرێت به‌تایبه‌ت 24 6 2007 که تیایدا دانپنانێک بوو به جینۆساید . دیاره له مێژوش دانپێنانی هاوچه‌شن بوه وه‌کو ئه‌وه‌ی دادگای 1948 نۆتمبێرگ که تیایدا تاوانی جینۆساید جوله‌که‌کان ناسرا هه‌روه‌ها .ره‌واندا که دادگا (هۆتسیه‌کانی)تاوانکرد به جینۆسایدی (توتسی)یه‌کان
کار له‌پرۆسه‌ی به‌جیهانی کردنی ئه‌م تاوانانه کارێکه ده‌مێکه چه‌ندین رێکخراو که‌سایه‌تی کاری له‌سه‌رده‌کات هه‌ر که‌سه‌و رێکخراوێک به گوێره‌ی سنوری تواناکانی ئه‌وه‌ش نیشانه‌ی دڵسۆزی وه‌فاداری ئه‌ن خه‌ڵکانه نیشان ده‌دات. ئایا چی کراوه؟ یاخود چی بکریت باشه ؟. من پێم وایه یه‌که‌م کار بکرێت داخستنی ئه‌م وه‌زاره‌ته‌یه که به ناوی وه‌زاره‌تی شه‌هیدان و ئه‌نفال دروست کراوه ئه‌مه کاره‌ساتێکه. گه‌وره‌ترین زیان به دۆسه‌یه کراوه و ده‌کرێت له لایه‌ن به‌ڕێوه‌به‌رانی ئه‌م به‌شه وه‌زاره‌تێک نازنێت تا ئێستا ئه‌م هه‌موو هێزه خۆبه‌خشه له گۆڕه‌پاندان و کارده‌که‌ن خۆیان ده‌به‌خشن بۆ خزمه‌ترکردن و بردنه پێشی کاره‌کان.
وه‌زارتێک تا ئێستا نازانێت شاهیدک له ئه‌نفال و نووسه‌رێک له سه‌ر ئه‌نفال و که‌سێکی مه‌یدانی و کارا له راپه‌ڕاندنی کار و دروستکردنی پشتگیری له ناوه‌و ده‌ره‌وه و دروست کردنی که‌یسی ئه‌نفال ناناسێت , له رۆژگارێکی تر بابه‌تێکی له سه‌ر ده‌نوسم . ئایا له نێوه‌نده جیهانیه‌کان چی بکرێت ؟ ئه‌وش به‌وه ده‌کرێت که کاره‌کان دابه‌ش بکرێت بۆ چه‌ند به‌شێک له بواری. یاسایی،.ژینگه، ده‌روونی، نوسین، دیبلۆماتیک،کاری مه‌یدانی ،پلاندانان، کردنه‌وه‌ی مۆزه‌خانه ، مافی مرۆڤ هتد........ ئیتر کاره‌کان ئاسان تر ده‌ڕوات .
کاری باشکراوه له هه‌موولایه‌که‌وه به‌ڵام رۆحی خوده‌رخستن و( من ته‌نها ئه‌بێ ئه‌م کاره بکه‌م) ده‌بێت نه‌مێت که بۆته نه‌بوونی ئیراده یه‌کگرتوو. هه‌روه‌ها له نێوه‌نده جیهانییه‌کان نه‌بوونی ئیراده‌یه‌کی یاسای نه‌ته‌وه‌یه‌گرتوه‌کان ،ئه‌مه‌ریکاو یه‌کێتی ئه‌وروپا بڕیارێکی نێوده‌وڵه‌تی نه‌داوه سه‌باره‌ت به ناساندنی ئه‌نفال وه‌کو جینۆساید ئیتر رۆژگار کاره‌کانی لێمان ده‌وێت .
تا وه‌کو ئێستا رێکخراوه‌کانی مافی مرۆڤ،لێکۆڵه‌ره‌وان،سیاسییه‌کان،ئه‌کادمیيه‌کان،یاساناسه‌کان هه‌مووئه‌وانه‌ی تر که سه‌رقالی لێکۆڵینه‌وه‌و به دۆکۆمێنت کردنی تاوانی رژێمی به‌عسن گه‌لی کوردله ساڵانی هه‌شتادا و به تایبه‌ت هه‌ڵمه‌تی ئه‌نفال له ساڵی 1987 تا 1988 هه‌موویان هاوڕان که ئه‌و تاوانانه به پێی یاسانی نێوده‌وڵه‌تی تاوانی سڕینه‌وه‌ی ره‌گه‌زی و،تاوانی جه‌نگ،تاوان دژی مرۆڤایه‌تی و هه‌روه‌ها جینۆسایدن.
سڕینه‌وه‌ی ره‌گه‌زی-پاکتاوی ره‌گه‌زی
هه‌ر چه‌نده زاراوه‌ی تاوانی پاکتاوی ره‌گه‌زی له‌لایه‌ن سیاسییه‌کانه‌وه به‌کا دێت تا زیاتر له یاسا داڕێژه‌ران، به‌ڵام بۆ یه‌که‌م جارله نه‌ته‌وه یه‌گرتوه‌کان به‌کارهات له ساڵی 1992 له بڕیاری 771 له رۆژی 13-08-1992 تایبات با شه‌ڕه‌کانی گه‌لانی یۆگسلاف روویدا و به سه‌رپێچی کردنی له یاسای نێوده‌وڵه‌تی له قه‌ڵه‌م درا.
پێناسه‌یه‌کی دیاریکراو نی یه بۆ پاکتاوی ره‌گه‌زی له یاسانی نیو ده‌وڵه‌تیدا،به‌ڵام به پێی یاساکانی جنیف 1949 و دواتر پاشکۆکانی 1977 به‌م تاوانه ناسراوه‌و ،زۆر جار له‌گه‌ڵ تاوانه کانی تری وه‌کو تاوانی جه‌نگ و تاوانی دژی مرۆڤایه‌تی به‌کاردێت .
تاوانی پاکتاوی ره‌گه‌زی به شێوه‌یه‌کی به‌ر فراوان به‌وه ناسراوه که به‌هێز یا ترساندن ره‌گه‌زێکی دیاریکراو یان دینێکی دیاریکراو ئاواره بێ بۆ به‌ده‌ستهێنانی ئاسایش له شه‌ڕی ناوخۆ یان شه‌ڕی نێوده‌وڵه‌تی .
تاوانه‌کان به‌پێی یاسای نێوده‌وڵه‌تی.
جیا له تاوانی پاکتاوی ره‌گه‌زی،تاوانی تری وه‌کو جینۆساید،تاوانه‌کانی جه‌نگ،تاوانه‌کانی دژی مرۆڤایه‌تی به شێوه‌یه‌کی روون باس‌کراون،له سالی 2002 دا،دادگای تاوانی نێو ده‌وڵه‌تی له هه‌یگ،پێهینراو ئه‌م تاوا نه‌نانه زۆر پێناسه‌کراون له یاسا و ته‌شریحه‌کان دا. پرۆتۆکۆڵی رۆمای1988 پێشه‌نگی باش بوو بۆ ئه‌م دادگایه.
به1- تاوانه‌کانی جه‌نگ
به‌کورتی تاوانه‌کانی جه‌نگ له‌لایه‌ن دادگای نێو ده‌وڵه‌تی به شێوه پێناسه‌کراوه سه‌رپێچی کردن له رێکه‌وتننامه‌ی جنێف ئه‌ویش خۆی به‌کورتی به‌م شیوه ده‌دۆزێته‌وه کوشتنی به ئه‌نقه‌ست ،ئازاردانی خه‌ڵک ،بریندارکردنی خه‌ڵک کاوڵ کردن و خاپورکردنی ماڵی خه‌ڵک یاخود ئازاردانی زیندانیان و داگاکردنیان به شێوه‌کی نا حادیلانه
2-تاوانه‌کانی دژ به مرۆڤایه‌تی
دادگای نێده‌وڵه‌تی تاوانه‌کان پێناسه‌ی ئه‌م تاوانه‌ی کردووه له لیستێکدا .ئه‌ویش ناوی ،کاتێک تاوانه‌که ئه‌نجام ده‌درێت وه‌کو به‌شێک که تاوانی به‌رنامه رێژراو دژی خه‌ڵک سیڤیل (مه‌ده‌نی)و بوونی زانیاری ده‌رباره‌ی ئه‌م هێرشه.
لیسته‌که‌ش ئه‌مانه ده‌گرێته‌وه .کوشتن ،قه‌تل وعام ئاواره‌کردن ،ئازاردان،به‌زۆرخه‌ڵک راگوازین،زیندانی کردن،سه‌ندنه‌و ئازادی له خه‌ڵک ،پێشل کردنی یاسانێوده‌وڵه‌تی،دیارنه‌مانی که‌سێک ،ئازاردانی جه‌سته‌ی و ده‌روونی که‌سێک
3-جینۆساید
له رێکه‌وتننامه‌ی 1948 ی نه‌ته‌وه‌یه‌گرتوه‌کان دا ئه‌م تاوانه ناسراوه به‌تاوان به پێی یاسای نێوده‌وڵه‌تی تاوانه‌که ئه‌گه‌ر چی له‌کاتی شه‌ڕ یان ئاشتی دا رووبدات له رێکه‌وتنامه‌که ده‌ڵت
1-کوشتنی ژماره‌یه‌ک خه‌ڵک
2-ئازاردانی جه‌سته‌ی و ده‌روونی ژماره‌یه‌کی له گروپی خه‌ڵک
3-سه‌پاندنی مه‌رج بۆ که‌م کردنه‌وه‌ی رێژه‌ی له‌دایک بوون له ناوگروپیک دا
به زۆر گواستنه‌وه‌ی منداڵه‌کانی گروپیک بۆ گروپێکی تر
چه‌ندین شتی تر
له تاوانی ئه‌نفال زۆر به‌ی هه‌ره‌زۆری ئه‌م کاره‌ساتانه رویدا
ئه‌وی سه‌ره‌وه ته‌نها وه‌بیر هێنانه‌وه‌ێک بوو. ئه‌گه‌ر سه‌یری رووداوه‌کانی کوردستانش بکه‌ین ئه‌و تاوانانه خۆی له خودا له خانه‌ی جینۆساید ده‌دۆزیوه .هه‌روه‌ها ده‌تواندرێ سوود له بڕیاری دادگای باڵای تاوانه‌کانی عێراق بکرێت به‌تایبه‌ت 24 6 2007 که تیایدا دانپنانێک بوو به جینۆساید . دیاره له مێژوش دانپێنانی هاوچه‌شن بوه وه‌کو ئه‌وه‌ی دادگای 1948 نۆتمبێرگ که تیایدا تاوانی جینۆساید جوله‌که‌کان ناسرا هه‌روه‌ها .ره‌واندا که دادگا (هۆتسیه‌کانی)تاوانکرد به جینۆسایدی (توتسی)یه‌کان
کار له‌پرۆسه‌ی به‌جیهانی کردنی ئه‌م تاوانانه کارێکه ده‌مێکه چه‌ندین رێکخراو که‌سایه‌تی کاری له‌سه‌رده‌کات هه‌ر که‌سه‌و رێکخراوێک به گوێره‌ی سنوری تواناکانی ئه‌وه‌ش نیشانه‌ی دڵسۆزی وه‌فاداری ئه‌ن خه‌ڵکانه نیشان ده‌دات. ئایا چی کراوه؟ یاخود چی بکریت باشه ؟. من پێم وایه یه‌که‌م کار بکرێت داخستنی ئه‌م وه‌زاره‌ته‌یه که به ناوی وه‌زاره‌تی شه‌هیدان و ئه‌نفال دروست کراوه ئه‌مه کاره‌ساتێکه. گه‌وره‌ترین زیان به دۆسه‌یه کراوه و ده‌کرێت له لایه‌ن به‌ڕێوه‌به‌رانی ئه‌م به‌شه وه‌زاره‌تێک نازنێت تا ئێستا ئه‌م هه‌موو هێزه خۆبه‌خشه له گۆڕه‌پاندان و کارده‌که‌ن خۆیان ده‌به‌خشن بۆ خزمه‌ترکردن و بردنه پێشی کاره‌کان.
وه‌زارتێک تا ئێستا نازانێت شاهیدک له ئه‌نفال و نووسه‌رێک له سه‌ر ئه‌نفال و که‌سێکی مه‌یدانی و کارا له راپه‌ڕاندنی کار و دروستکردنی پشتگیری له ناوه‌و ده‌ره‌وه و دروست کردنی که‌یسی ئه‌نفال ناناسێت , له رۆژگارێکی تر بابه‌تێکی له سه‌ر ده‌نوسم . ئایا له نێوه‌نده جیهانیه‌کان چی بکرێت ؟ ئه‌وش به‌وه ده‌کرێت که کاره‌کان دابه‌ش بکرێت بۆ چه‌ند به‌شێک له بواری. یاسایی،.ژینگه، ده‌روونی، نوسین، دیبلۆماتیک،کاری مه‌یدانی ،پلاندانان، کردنه‌وه‌ی مۆزه‌خانه ، مافی مرۆڤ هتد........ ئیتر کاره‌کان ئاسان تر ده‌ڕوات .
کاری باشکراوه له هه‌موولایه‌که‌وه به‌ڵام رۆحی خوده‌رخستن و( من ته‌نها ئه‌بێ ئه‌م کاره بکه‌م) ده‌بێت نه‌مێت که بۆته نه‌بوونی ئیراده یه‌کگرتوو. هه‌روه‌ها له نێوه‌نده جیهانییه‌کان نه‌بوونی ئیراده‌یه‌کی یاسای نه‌ته‌وه‌یه‌گرتوه‌کان ،ئه‌مه‌ریکاو یه‌کێتی ئه‌وروپا بڕیارێکی نێوده‌وڵه‌تی نه‌داوه سه‌باره‌ت به ناساندنی ئه‌نفال وه‌کو جینۆساید ئیتر رۆژگار کاره‌کانی لێمان ده‌وێت .
المشاركات
ليست هناك تعليقات:
إرسال تعليق